خون در داخل شريان ها داراي نيرويي است كه فشارخون ناميده مي شود و مولد آن قلب است. فشارخون داراي دو سطح حداكثر و حداقل است. در زماني كه قلب منقبض مي شود ،خون وارد شريان ها مي شود و فشارخون به حداكثر مقدار خود مي رسد كه به آن فشارخون سيستول مي گويند و در زمان استراحت قلب كه خون وارد شريان نمي شود ،با خروج تدريجي خون از اين شريان ها و جريان آن به سوي مويرگ ها فشارخون كاهش يافته و به حداقل مقدار خود مي رسد،كه به آن فشارخون دياستول مي گويند.
بهترين راه براي پي بردن به اندازه فشارخون هر فرد، اندازه گيري منظم آن با دستگاه فشارسنج است. فشارخون را در دو سطح سيستول و دياستول اندازه مي گيرند. اعداد اين دو سطح به صورت كسر بر حسب ميليمتر جيوه (mmHg) نشان داده ميشود. مقدار فشارخون سيستول يا عدد بزرگتر را در صورت و مقدار فشارخون دياستول يا عدد كوچكتر را در مخرج كسر مي نويسند. مانند: 86/138 ميليمتر جيوه.
اندازه فشارخون تا حدودی به سن و نژاد و ... وابسته است. بر اساس آخرین دستورالعمل کشوری؛ در افراد 18 سال و بالاتر، فشارخون طبیعی فشار خونی است که کمتر از 80/120 میلی متر جیوه باشد. در صورتی که فشارخون فرد در محدوده 89-80/ 139- 120 باشد به عنوان پیش فشارخون بالا طبقهبندی میشود. اگر فشارخون در محدوده 99-90/159-140 باشد به عنوان فشارخون بالای درجه یک در نظر گرفته میشود. فشارخون بالای درجه دو زمانی است که فشارخون فرد 100/160 میلی متر جیوه و بیشتر باشد.
در بعضي افراد ممكن است فقط فشارخون سيستولي بالاتر از حد طبيعي باشد (140 ميليمتر جيوه يا بيشتر) كه به آن فشارخون بالاي سيستولي تنها مي گويند، فشارخون بالاي سيستولي بيشتر در افراد سالمند ديده ميشود و يا فقط فشارخون دياستولي بالاتر از حد طبيعي باشد (90 ميليمتر جيوه يا بيشتر) كه به آن فشارخون بالاي دياستولي تنها ميگويند.
افرادي كه فشارخون آنها در محدوده پيش فشارخون بالاست، بيشتر در معرض خطر افزایش فشارخون و ابتلا به بيماري هستند .
در افراد مبتلا به بيماري قلبي، كليوي، سكته مغزي و ديابت فشارخون طبيعي کمتر از مقداری است که برای سایر افراد در نظر گرفته شده است، اگر فشارخون اين افراد در محدوده پيش فشارخون بالا باشد به عنوان فشارخون بالا محسوب مي شود و بايد تحت درمان قرار گيرند.
در افرادي كه فشارخون طبيعي و كمتر از 80/120 ميلي متر جيوه است، حداكثر 3 سال يك بار لازم است فشارخون اندازهگيري شود.
علل ایجاد بیماری فشارخون بالا
فشارخون در طول روز تحت تاثير عوامل مختلفي از جمله وضعيت بدن، فعاليت مغز، فعاليت گوارشي، فعاليت عضلاني، تحريكات عصبي، تحريكات دردناك، مثانه پر، عوامل محيطي مثل دماي هوا و ميزان صدا، مصرف دخانيات، الكل، قهوه و دارو تغيير ميكند.
فشارخون بالا دو نوع اولیه و ثانویه دارد. در نوع اولیه که 95% بیماران فشارخونی را شامل میشود علت بروز فشارخون بالا مشخص نیست و عوامل خطری مانند سن بالا، جنس مرد، نژاد، اختلال چربی خون، استعمال دخانیات، الکل، مصرف زياد نمک، چاقی، ديابت و سابقه خانوادگی در بروز آن دخالت دارند. در نوع ثانویه تقریبا" علت تمام انواع فشارخون ثانویه تغییر در ترشح هورمون ها و یا کارکرد کلیه ها است. این نوع فشارخون بالا با درمان به موقع بیماریهای زمینهای، به مقدار طبيعي قابل برگشت است.
چه كساني در معرض خطر بيشتري قرار دارند ؟
ü افرادی که یک یا چند نفر از اعضاي خانواده نزديك آنها مبتلا به بیماری فشار خون بالاست.
ü سياهپوستان
ü افراد بالاي 30 سال
ü افراد چاق
ü افراد فاقد فعالیت جسمانی
ü افرادي كه نمك زيادي مصرف میکنند
ü افراد مبتلا به ديابت يا بيماري قند خون ، نقرس ، بيماري كليوی
ü زنان باردار
ü زناني كه قرصهاي ضدبارداری استفاده ميكنند، چاق هستند، در طول حاملگي فشار خونشان بالا بوده است، سابقه خانوادگي فشار خون داشته يا دچار بيماري خفيف كليوي ميباشند
ü فرادي كه الكل زيادي مصرف میکنند
علائم بیماری
شما معمولا خودتان به تنهايي نميتوانيد متوجه آن شوید. بسياري از افراد، مبتلا به بیماری هستند اما از آن آگاه نیستند. به همین دلیل این بیماری به عنوان « قاتل خاموش» نامیده میشود. تنها راه اطلاع، بررسی منظم فشار خون توسط پزشك است. اما اگر فشار خون به طور ناگهانی خيلی بالا برود میتواند باعث ايجاد علايمی شود که هر کدام از آنها، يک زنگ خطر جدي به حساب میآیند. این علايم عبارتند از:
ü سردرد شديد
ü گیجی و خواب آلودگی
ü سر گيجه
ü کرختی و مور مور شدن دستها و پاها
ü مشکلات بينايی
ü درد قفسه سينه
ü تنگی نفس شدید و تنفس سخت
ü ضربان قلب نامنظم
ü وجود خون در ادرار
ü سرفه خونی، خونریزی از بینی
اگر فشار خون بالا درمان نشود چه اتفاقی میافتد؟
سازمان جهانی بهداشت برآورد کرده که فشارخون بالا عامل يك مرگ از هر 8 مرگ اتفاق افتاده در دنیاست. فشارخون بالا سومين عامل كشنده دنيا در نظر گرفته میشود.
فشارخون بالا عامل مهم بیماری عروق کرونر قلب و ایسکمی قلبی و نیز سکته مغزی خونریزی دهنده می باشد و ارتباط مثبت و مستمر با آنها دارد. از دیگر عوارض فشارخون بالا نارسایی قلبی، بیماری عروق محیطی، خونریزی ته چشم است. درمان فشارخون بالا و کاهش آن به کمتر از 90/140 میلی متر جیوه با کاهش مهمی در عوارض بیماری قلبی عروقی همراه بوده است. افراد مبتلا به فشارخون بالای نسبتا" شدید (فشارخون 105-90/180-140 ميلي متر جيوه) نیز در طی چندین سال خطر بالایی از بروز عوارض وخیم را نشان می دهند. تقریبا" 30% آن ها عوارض آترواسکلروز را بروز داده و بیش از 50% دچار آسیب نهایی عضوی مربوط به افزایش فشارخون نظیر بزرگ شدن قلب و كاهش كارآيي عضله قلب، نارسایی احتقانی قلب، رتینوپاتی و نارسایی کلیه می گردند. فشارخون بالاي خفیف نیز در صورت عدم تشخیص و درمان یک بیماری پیش رونده است. افراد دیابتی که بیماری فشارخون بالا هم دارند دو برابر بیشتر در معرض خطر مرگ ناشی از بیماری قلبی عروقی هستند. درمان فشارخون اثر مفیدی بر این عوارض دارد در افراد فشارخوني كه دخانيات مصرف مي كنند بروز سكته قلبي و بيماري كرونر قلب دو تا سه برابر نسبت به افراد سالم بيشتر است. ترك دخانيات به سرعت خطر را كاهش مي دهد. ترك سيگار بخش مهمي از پيشگيري اوليه از بيماري قلبي عروقي است. در دنيا حدود 62 % بيماري عروق مغزي و 49% بيماري ایسكميك قلبی منتسب به فشارخون در محدوده مطلوب است ( بيشتر از 115 ميلي متر جيوه).
درمان فشار خون بالا
الف- درمان دارویی
فشار خون بالا بيماري است كه معمولا“ در تمام مدت عمر نياز به درمان دارد و لازم است بيمار و خانواده او تحت آموزش قرار بگيرند تا نسبت به بيماري فشار خون و عوارض آن آگاهي كامل پيدا كنند. براي درمان ، مراقبت و پي گيري بيماري، مشاركت فرد مبتلا به فشار خون بالا و خانواده وي اهميت بسزايي دارد . درمان فشارخون بالا بايد متناسب با هر بيمار در نظر گرفته شود و پرونده درماني او دقيقا“ كنترل گردد . به طور كلي درمان بيماران مبتلا به فشار خون بالا معمولا“ به صورت تركيبي از درمان غير دارويي و درمان دارويي مي باشد .
مدیریت بیماری فشارخون بالا نه تنها بستگی به درمان دارویی بلکه به تغییر شیوه زندگی نامناسب از جمله کم تحرکی، رژیم غذایی نامناسب ، ترک دخانیات و سایر تغییرات وابسته دارد. چندین مطالعه تایید کرده اند که عوارض فشارخون بالا با کنترل صحیح فشارخون بالا و درک بیماران از بیماری با اطلاعات مفید و عملی که توسط کارکنان بهداشتی فراهم می شود، بهبود می یابد.
از علل اصلی ناکامی در درمان فشارخون بالا بیعلامت بودن بیماری و آگاهی ناکافی جامعه و به ویژه بیماران نسبت به بیماری و عوارض آن می توان ذکر کرد. تغییرات شیوه زندگی هم در پیشگیری اولیه از بيماري و هم در كنترل فشارخون در بيماران نقش مهمي دارد. اما بعضی از افراد مبتلا به فشارخون بالا به قدر کافی به اصلاحات شيوه زندگي پاسخ نمی دهند، برای این افراد، پزشک یک برنامه درمان دارويي فشارخون بالا در نظر میگیرد.
در حال حاضر، داروهای گوناگونی برای درمان بیماری فشار خون در بازار موجود است و نهایت کوشش پزشک این است که دارویی که خوردنش آسان و عوارض آن کمتر باشد را برای فرد انتخاب میکند. حتی در برخی موارد بودجه بیمار هم برای خرید آن دارو در نظر گرفته میشود. بنابراین داوی هر فرد مخصوص خود فرد است و قابل توصیه به سایر افراد نیست.
- برخی از بیماران لازم است تا آخر عمر دارو مصرف کنند. تعدادی از بیماران به ناچار باید چند نوع مختلف دارو استفاده کنند تا فشارخون آنان حد طبیعی پایین بیاید.
- هر دارویی به هر حال عوارض جانبی نیز دارد. عوارض ناشی از داروهای فشار خون میتواند به صورت سرگیجه در حالت ایستادن، اختلالات خواب، سرفه، خشکی دهان، سردرد، افسردگی، یبوست و در مردان گاه به صورت اختلال در نغوظ بروز نماید.
- بیماری که داروی ضد فشارخون بالا میگیرد، اگر دچار عارضهای در اثر دریافت دارو شد باید به دکتر خود مراجعه کند. همچنین اگر داروی تجویز شده، روی فشارخون اثر نکرد باید با پزشک معالج مشاوره نمود.
- داروهای خود را به موقع مصرف نمایید و از قطع، کاهش و یا افزایش آن بدون مشورت با پزشک جدا خودداری نمایید. مصرف دارو، حتی در صورت احساس بهبودی، باید ادامه یابد.
- قرار ملاقات با پزشک خود را فراموش نکنید.
- دارو را هر روز سر ساعت معینی بخورید. معمولا بهتر است دارو را صبح پیش از صبحانه مصرف کنید تا آن را فراموش نکنید.
- هر روز پیش از خوردن آتنولول نبضتان را بشمارید. اگر زیر 50 در دقیقه بود پیش از خوردن داروی آن روز، با پزشکتان مشورت کنید. هیچگاه بیشتر از مقدار تجویز شده مصرف نکنید. این دارو، زیادی فشار خون را درمان‌نمی‌کند، بلکه آن را کنترل می‌نماید. هیچیک از نوبتهای مصرف این دارو نباید فراموش شود. قطع ناگهانی آن بسیار خطرناک است. در صورتی که یک نوبت مصرف دارو فراموش شود، به محض به یاد آوردن آن نوبت باید مصرف شود، ولی اگر تا زمان‌مصرف نوبت بعدی 4 ساعت باقیمانده‌باشد، از مصرف آن نوبت خودداری شود و مقدار مصرف بعدی نیز دو برابر نگردد. برای روزهای تعطیل مقدار کافی دارو در دسترس داشته باشید.
- روشهای درمانی غیردارویی نظیر کاهش وزن، حفظ رژیم غذایی صحیح و افزایش فعالیت بدنی، علاوه بر اثرات مثبت روی فشار خون و بیماریهای قلبی عروقی سبب کاهش مقاومت به انسولین و کنترل بهتر دیابت نیز میشود. بنابراین همیشه درمانهای دارویی باید همزمان با درمانهای غیردارویی باشد.
ب- درمانهای غیردارویی
اصلاح تغذیه
× استفاده از نمک در بسیاری از بیماران سبب افزایش فشار خون می شود. کل نمک دریافتی این بیماران نباید بیشتر از 2400 میلیگرم نمک در روز (1 و 4/1 قاشق چایخوری) باشد. حتی در برخی از بیماران، از این مقدار نیز باید کمتر باشد. این مقدار را پزشک مشخص خواهدکرد.
× هر نوشابه و یا غذای آماده که از فروشگاه میخرید حتما به میزان نمک موجود در آن، که اکثرا به نام Sodium مینویسند توجه کنید. وقتی به برچسب نوشابههای مشابه کوکاکولا و ... توجه کنید، متوجه میشوید که چقدر نمک اضافه دارند. پنیر نیز به میزان بسیار زیادی نمک وارد بدن ما میکند.
v چه بخوریم؟
× مصرف مواد غذايی حاوی پتاسيم، منيزيم و کلسيم در بهبود فشار خون بسيار موثر است و مصرف کم مواد غذايی حاوی سديم و چربی های اشباع موجب کاهش فشار خون خواهد شد.
- مرکبات، توت‌ها، سبزی‌های دارای برگ سبز و دانه کنجد منابع غنی کلسیم هستند.
- موز، زردآلو، انجير، گريپ فروت، انگور و آلو و سيبزميني، سير، كلم بروكلي، كدو سبز، قارچ و گوجه فرنگي ميوهها و سبزيهايي سرشار از پتاسيم هستند. حبوبات نيز از اين نظر غني اند.
- سير نيز به كاهش فشار خون كمك مي كند.
- انواع آجیل و مغزها، حبوبات، نان و غلات سبوس دار سرشار از منیزیم هستند.
- رژيم غذايي كم چربي فشار خونتان را كاهش مي دهد.
- روغن زيتون، سويا و روغن مايع به جای كره و روغن نباتي
- گوشت و مرغ طبخ شده بدون نمک برای افراد دچار پُرفشاری توصيه میشود. برای معطر کردن گوشت میتوان از سبزی های معطر، ادويه‌ها و ميوهها استفاده کرد. به عنوان مثال برای گوشت گوسفند از مرزنگوش و مريم گلی، برای مرغ از شويد و ترخون و برای جگر از پرتقال میتوان استفاده کرد.
- ماهی تازه یا منجمد بدون آب نمک، بسیار مفید است. ماهی را میتوان با برگ‌بو، شويد، فلفل قرمز و سياه، ادويه‌ها، مرکبات، سس‌های خانگی بدون نمک و ساير سبزی‌ها معطر کرد. ماهی‌های حاوی اسيدهای چرب مفيد از قبيل حلوا، قزل‌آلا و قباد چندين بار در هفته توصيه می‌شوند.
- سبزی‌های ريشه‌ای از قبيل سيب‌زمينی، همچنين برنج، ماکارونی، رشته‌ها و حليم بدون نمک، در صورتی که فرد دیابت ندارد، میتواند به عنوان پايه‌ای برای وعده غذايی استفاده شود.
v چه نخوریم؟
× عادت كنيد از روي برچسب مواد غذايي به ميزان سديم آن پي ببريد و در صورتي كه مقدار سديم آن زياد است از مصرف آن صرفه نظر كنيد.
- سوسيس، كالباس، كنسرو گوشت، برگرها و ساير فرآوردههاي گوشتي
- ماهي دودي يا كنسرو شده و تن ماهي
- سبزي هاي كنسرو شده در آب
- غذاهاي آماده از قبیل سوپهای آماده، قرص‌های گوشت، انواع سسها، رب گوجه فرنگی
- زيتون شور، چيپس، پفک و انواع آجيلهای نمکدار و ساير تنقلات شور
- كره و روغن نباتي
- مواد حاوي كافئين از قبيل قهوه، چاي، نوشابههاي حاوی كولا و شكلات
- هرگز نمکدان سر سفره نگذارید.
- از مصرف خودسرانه شربتهاي دارويي مانند شربتهاي ضد اسيد معده يا آنتيبيوتيك كه ممكن است نمك زياد داشته باشد خودداري كنيد.
- در صورتی که فشار خون بسيار بالاست مصرف شير را کاهش دهید (میتوان به جای شير، از ماست استفاده کرد).
- مصرف بعضی از سبزی های حاوی مقادیر زیاد سدیم مانند اسفناج، کرفس، ریواس وشلغم به ویژه در افراد مبتلا به فشارخون بالا کاهش یابد.
× رژیم غذایی مناسب برای پیشگیری و کنترل فشار خون عبارت است از:
- مصرف روزانه ۷ تا ۸ واحد از گروه نان وغلات به دلیل داشتن کربوهیدرات و فیبر
- مصرف روزانه ۴ تا ۵ واحد از گروه سبزی ها (منابع غنی از منیزیم، پتاسیم و فیبر(
- مصرف روزانه ۴ تا ۵ واحد از گروه میوه ها (منابع غنی از منیزیم، پتاسیم و فیبر(
- مصرف روزانه ۲ تا ۳ واحد از گروه شیر و لبنیات کم چرب (منابع خوب کلسیم، پروتئین، پتاسیم و منیزیم(
- مصرف روزانه ۲ واحد گوشت قرمز یا سفید (منبع خوب پروتئین و منیزیم(
- مصرف هفتگی ۴ تا ۵ واحد ازحبوبات، دانهها و مغزها (منابع خوب پروتئین، منیزیم، پتاسیم و فیبر)
ورزش و فعالیتهای جسمانی
- بدن شما براي تحرك آفريده شده است. بنابراين،از هر طريقي كه دوست داريد، فعاليت كنيد. دوچرخهسواري، شنا، پيادهروي سريع و هر كاري كه فعاليت شما را افزايش ميدهد! حتي اگر وقت كافي نداريد، 10 دقيقه تمرين ساده چند بار در روز را فراموش نكنيد، واقعا" موثر است. سعي كنيد:
- در محل كار از پله ها بالا برويد.
- ماشين خود را دورتر پارك كنيد و بقيه راه را پياده برويد.
- حركتهاي كششي و نرمشي انجام دهيد!
- در زمان ناهار به پيادهروي برويد.
- اگر كار شما پشت ميز نشيني است، هر يك ساعت يك بار حركات كششي انجام دهيد و در اطراف قدم بزنيد.
- با كودكان و همسايگان خود بازي كنيد.
- اگر ميخواهيد با وزنه كار كنيد، قبل از شروع آن با پزشك مشورت كنيد.
- فعاليت بدني و ورزش منظم و مداوم داشته باشيد.
- حداقل روزانه نيم ساعت حركات سبك انجام دهيد.
- پيادهروي تند و به مدت 35 تا 45 دقيقه در روز ميتواند شما را در كاهش فشار خونتان كمك نمايد.
- اگر مشكل قلبي داريد قبل از برنامهريزي در مورد ورزش كردن و نحوه انجام آن حتما با پزشك خود مشورت كنيد.
- حركات ورزشي بايد به تدريج شروع شود و در صورت پيدايش تنگي نفس، سرگيجه يا درد جلوي قلبي متوقف گردد.
- بيماران مبتلا به افزايش فشارخون بايد از ورزشها و كارهاي سنگين و ناگهاني مانند وزنه برداري، كشتي، پارو زدن، هل دادن يا كشيدن اجسام سنگين خودداري كنند، چون ممكن است فشار خون آنها را تا حد خطرناكي بالا ببرد.
ترک دخانیات
- نیکوتین موجود در سیگار و تنباکو سبب تنگ شدن عروق و افزایش ضربان قلب میشود که هر دو مسئله، سبب افزایش فشارخون می شود.
- با ترک انواع دخانیات بیماری فشارخون شما بهتر میشود. فشار خون شما کاهش مییابد و به علاوه خطر بیماری قلبی و سکته قلبی نیز کمتر خواهد شد.
- دخانیات، اثر داروهاي ضدفشارخون را كاهش ميدهند و وضعيت چربيهاي بدن را مختل ميكند.
کاهش وزن
وزن اضافه، فشار خون را افزایش داده سبب فشار روي قلب می شود. يك راه خوب براي پايش وزن ، تعيين شاخص نمايه توده بدني (BMI ) است. براي محاسبه BMI وزن خود را بر حسب كيلوگرم و قد خود را بر حسب متر اندازه بگيريد و سپس مقدار وزن را بر مجذور مقدار قد تقسيم كنيد. واحد BMI كيلوگرم بر متر مربع است. شاخص ديگر براي تعيين چاقي ، مقدار دور كمر است. دور كمر مطلوب براي زنان 80 سانتي متر براي تمام نژادها و براي مردان 94 سانتي متر براي اغلب نژادها و 90 سانتي متر براي افراد آسيايي و مردان آسياي جنوبي است.
- کاهش وزن باید با سرعت کم و متعادل باشد و نباید بیشتر از 5/1 کیلوگرم در هفته باشد.